Kamu Maliyesi ve Bütçe Hukuku

Kamu maliyesi ve bütçe hukuku, devletin gelir ve gider düzenini, kamu harcamalarının planlanmasını, bütçenin hazırlanmasını, uygulanmasını ve denetlenmesini konu alan; mali şeffaflık ve demokratik denge ilkeleriyle beslenen bir hukuk dalıdır. Devletin ekonomik alandaki varlığı ve kamu hizmetlerinin finansmanı, bu alanın doğrudan konusudur. Vergilerle elde edilen gelirlerin nasıl harcandığı, hangi kurumların hangi yetkilerle bu sürece katıldığı ve kamu kaynaklarının etkin, adil ve hukuka uygun biçimde kullanılıp kullanılmadığı, bu alanın temel denetim başlıklarını oluşturur.

Kamu maliyesi yalnızca teknik bir maliye politikası alanı değildir; aynı zamanda sosyal adalet, gelir dağılımı, kamu yararı ve demokratik hesap verebilirlik ilkeleriyle sıkı biçimde ilişkilidir. Bu yönüyle bütçe, bir ekonomik planlama aracı olmasının ötesinde aynı zamanda siyasal bir belge niteliği taşır. Yasama organı tarafından kabul edilen bütçe kanunu, yürütmenin mali yetkilerini sınırlayan ve kamusal harcamaları hukuka bağlayan anayasal bir kontrol mekanizmasıdır.

Devletin mali faaliyetleri; bütçe sistematiği, vergilendirme ilkeleri, kamu harcamalarının türleri, mali denetim mekanizmaları ve Sayıştay gibi kurumsal yapılarla birlikte işler. Bu sistemin hukuki altyapısı, hem Anayasa’da hem de 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda açıkça düzenlenmiştir. Modern kamu maliyesi anlayışı, performans esaslı bütçeleme, mali şeffaflık, stratejik planlama ve sonuç odaklılık gibi ilkeleri benimsemiştir.

🧩 Bütçe hukukunun temel ilkeleri

• Bütçenin kanuniliği: Bütçeler TBMM tarafından kanun şeklinde kabul edilmelidir.

• Bütçenin yıllıklığı: Bütçe bir mali yıl için düzenlenir.

• Bütçede açıklık: Gelir ve giderler açık ve anlaşılır şekilde gösterilmelidir.

• Bütçede denklik: Kamu gelirleri ile giderleri dengeli olmalıdır (kural olarak).

• Bütçenin genelliği: Tüm gelir ve giderler bütçede yer almalıdır.

• Bütçede birimlik: Her idare için ayrı bir bütçe hazırlanmalıdır.

📊 Kamu harcamaları ve bütçeleme süreci

• Stratejik plan ve performans programı hazırlanır.

• Bütçe teklifleri ilgili kamu idareleri tarafından hazırlanır.

• Merkezi yönetim bütçesi, Cumhurbaşkanlığı tarafından TBMM’ye sunulur.

• Bütçe görüşmeleri Meclis Plan ve Bütçe Komisyonu’nda yapılır.

• Bütçe Kanunu, TBMM tarafından kabul edilerek yürürlüğe girer.

• Uygulama ve denetim, Sayıştay ve TBMM aracılığıyla yürütülür.

⚖️ Kamu maliyesiyle bağlantılı anayasal ilkeler

• 🔹 Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler kanunla konulur. (Anayasa md. 73)

• 🔹 Bütçe Kanunu dışındaki hiçbir işlemle harcama yapılamaz.

• 🔹 TBMM, bütçeyi görüşmeden önce kesin hesabı da incelemelidir.

• 🔹 Sayıştay, kamu kaynaklarının hukuka uygun kullanılmasını denetler.

• 🔹 Bu denetim, TBMM adına yapılır ve yargı yetkisini de içerir.

🔍 Karşılaşılan güncel sorunlar

• TBMM’nin bütçe üzerindeki etkisinin azalmış olması

• Stratejik planların çoğu zaman şekli olarak hazırlanması

• Mali saydamlığın ve hesap verilebilirliğin yeterince sağlanamaması

• Kamu harcamalarında etkisiz veya israf niteliğinde kalemlerin yer alması

• Denetim raporlarının siyasi gündeme girmemesi veya uygulanmaması

📘 İlgili Mevzuat

• T.C. Anayasası – m. 73–74 (Vergi ve Bütçe ile ilgili hükümler)

• 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu

• 6085 sayılı Sayıştay Kanunu

• Merkezi Yönetim Bütçe Kanunları (her yıl yayımlanır)

• Avrupa Sayıştaylar Teşkilatı İlkeleri ve INTOSAI Standartları